Uçucu yağlar (esanslar, eterik yağlar) kokulu bitkilerin salgıladığı uçucu karışımlardır. Genellikle sıvı olan bu karmaşık karışımlar kokulu kimyasal bileşiklerden oluşurlar. Narenciye (limon, portakal, mandalin, greyfurt, bergamot) meyvelerinin taze kabuklarından sıkma yoluyla elde edilenler hariç diğer tüm uçucu yağlar damıtma yoluyla elde edilirler. Damıtma (imbikten geçirme, distilasyon) işlemi ya bitkiyi suyla karıştırıp kaynatma, veya içinden su buharı geçirme yoluyla gerçekleşir. Uçucu yağlar parfümeri başta olmak üzere tüm koku ve tat sanayilerinde (gıda, kozmetik, ilaç, vs.) kullanılırlar. Ayrıca, kokulu kimyasal bileşiklerin elde edilmeleri için önemli hammaddelerdir. Genellikle küçük moleküllerden oluşan bu uçucu karışımların yaydığı kokular hoş veya nahoş ya da tiksindirici olabilir. Çoğu uçucu yağların dezenfektan yani mikrop öldürücü özellikleri iyi bilinmektedir. Bunun yanında pek çok uçucu yağ farklı biyolojik etkilere de sahiptir. Örneğin, kekik ve lavanta yağlarının yara ve yanıklara uygulandığında iz bırakmaksızın iyileştirdiği bilinmektedir. Pek çok uçucu yağ gıdalara satılıyor olsa bile dahilen alınmaları genellikle önerilmez. Solunum sistemi rahatsızlıkları için buğu (inhalasyon) amaçlı kullanımları yaygındır. Çok gerekliyse, aromatik suları, yani damıtma sonrası yağı alınmış suları içilebilir. Uçucu yağların sebep olduğu biyolojik etkiler insan bakımında olduğu kadar olmasa bile hayvan bakımında da kullanılmaktadır. Bu kısa makalede uçucu yağların hayvanlar üzerindeki etkileri konusunda derlediğim bilgileri vereceğim. Şunu özellikle vurgulamak istiyorum ki burada verilen bilgiler sadece bilgilendirme amacı taşımaktadır ve yazarın denediği veya araştırmaları sonucu bulduğu bilgiler değildir.
Hayvanlar için cazip uçucu yağlar
Kedi otu (Valeriana) ve kedi nanesi (Nepeta) uçucu yağları erkek kediler için caziptir. Oğul otu (Melissa) yağı bal arılarını cezbeder. Bu yüzden oğul verdirilecek yere oğul otu bitkisi çırpılır. Duglas köknarı geyik ve yabani domuzları kendine çeker. Köpekler genellikle çiçeksi kokuları severler. Bergamot hariç ağır çam ve narenciye kokuları köpekler için cazip değildir. Kediler de köpekler gibi çiçeksi kokuları koklamayı severler. Kedilerde uçucu yağ maddelerini parçalayıcı enzim sistemi mevcut olmadığından gıdalarına uçucu yağ katılması tavsiye edilmez.
Hayvanlar için itici uçucu yağlar
Mentol içeren tıbbi nane (İngiliz nanesi, peppermint) yağı fareleri kaçırır. Fare olan yere birkaç damla nane yağı damlatılması veya fare gezinen yerin, içine nane yağı katılmış suyla, silinmesi yeterlidir.
Köpekleri kaçırmak için bazı patentler mevcuttur. Bu patentlerde metil salisilat, huş ağacı yağı, Gaulteria yağı, ökaliptus yağı, çam yağı ; limon yağı ve alfa-terpinil metil eter; sitronellil nitril, sitronellol, alfa-terpinil metil eter ve limon yağı karışımları yer alır.
Karabiber yağı ile biberiye ve kırmızı biber ekstrelerinden ibaret bir karışımın hayvanları kaçırttığı bildirilmiştir.
Sitronella yağının kedi ve köpekleri kaçırttığı bildirilmiştir. (Not: Sitronella yağı limon kolonyası yapımında kullanılır)
Kedileri kaçırttığı öne sürülen uçucu maddeler şunlardır: allilizotiyosiyanat (hardal yağı), amilasetat (oje kokusu), anetol (anason yağının ana bileşiği), sinnamaldehit, sitral (oğul otu ve limon yaprağının ana bileşiği), sitronella (Java limonotunun ana bileşiği), narenciye yağları, ökaliptus yağı, ıtır yağı, lavanta yağı, limon otu yağı, mentol, metilnonilketon, metilsalisilat (Gaulteria yağının ana maddesi), naftalin, nikotin (sigara kokusundaki madde).
Sedir yağı, tarçın yağı, adaçayı yağı, ardıç meyvesi yağı ve biberiye yağı karışımı yılanları kaçırtır. Yılan kaçırtan diğer uçucu bileşikler şunlardır: meta-anisaldehit, trans-anetol, 1,8-sineol (ökaliptus, defne yaprağı ve Türk adaçayı (Elma ) yağlarının ana maddesi), etilfenilasetat, öjenol (tarçın yağının ana bileşiği), geranil asetat veya metil salisilat. Bu maddeler litrede 1 gramlık çözeltileri halinde kahverengi ağaç yılanlarına (Boiga irregularis) karşı püskürtülerek kullanılır.
Böcek ve haşarat kaçırtıcı ve parazit önleyici uçucu yağlar
Bahçe ve tarla bitkierine musallat olan haşerelerin kontrolü için bergamot, anason, Dalmaçya adaçayı, çay ağacı (Tea tree), ıtır, tıbbi nane (peppermint), kaya nanesi (Thymus), Zufa otu (Hyssop), biberiye yağları kullanılabilir.
Solucan otu (Tanacetum vulgare) yağı püskürtülen lahanalardan lahana kurdunun kaçtığı gösterilmiştir. Pelinotu (Artemisia absinthium) veya su teresi yağının meyve ağaçlarından yaprak bitlerini kovduğu ispatlanmıştır. Kedi nanesi (Nepeta cataria), gümüşdüğme (Tanacetum parthenium), krizantem, kadife çiçeği (Tagetes), nergis (Calendula) çiçeklerinin yağları tek tek veya karışım halinde yaprak bitlerine karşı etkilidir. ABD’nin güneyinde sebzelere musallat olan turp bitine karşı ülkemizde yalancı kişniş veya kokar ot adıyla bilinen Bifora radians esansının etkili olduğu bulunmuştur.
Pire ve keneler: Pire ve keneler bilhassa kedi, köpek ve atlara musallat olur. Bu hayvanların şampuanlarına katılacak 1-2 damla sitronella veya limon yağı bu haşereleri kaçırtır. Bu yağlar dışında sedir ve çam yağları da kullanılabilir. Bu yağların 4-5 damlası bir çanak ılık suda karıştırıldıktan sonra hayvanın kıllarına fırça ile tarayarak tatbik edilebilir. Aynı karışım küçük ve büyük baş hayvanlar için de kullanılabilir.
Sedir yağı (Juniperus virginiana), lavanta, sitronella, kekik yağları 3-5 sarımsak dişiyle dövüldükten sonra bir tatlı kaşığı ispirto (alkol) ile seyreltilip tasma veya pamuklu bez parçasına emdirilirse, 30 gün süreyle etkili olan bir pire tasması hazırlanabilir.
Keneler kulak temizleme pamuğuna (Q-tips) 1 damla tarçın veya tıbbi nane (Peppermint) yağı damlatıp kenenin üzerine sürerek deriden uzaklaştırılabilir.
Sivrisinekler: Nepetalakton içeren kedi nanesi (Nepeta) yağları iyi bir sivrisinek kovucudur. DEET’den 10 kat daha etkili oldukları gösterilmiştir. Ardıç meyvesi yağı, fesleğen yağı, ayrıca kafur, ökaliptol (1,8-sineol), metil öjenol, limonen, mirsen ve timol’ün sivrisineklere karşı etkili olduğu gösterilmiştir.
Sitronella yağı sivrisinek, pire ve ısıran sinekleri kovar. Zencefil ve biberiye yağlarının sivrisinek kovucu özellikleri ispatlanmıştır.
Güveler: Sedir yağı güveleri kovar. Kumaş ve giyecekleri güveden korumak için çok sayıda formül patentlenmiştir. Çöp karanfil yağı yünlülerin güveden korunmasında kullanılır. Ardıç (Juniperus rigida) yağı damlatılmış kağıdın para-diklorobenzen tabletleri ile birlikte gardroba koyulduğunda naftalin yerine kullanılabileceği gösterilmiştir.
Yaprak bitleri, kırkayaklar, beyaz sinekler: Sarımsak yağı bu haşerelere karşı etkilidir.
Kulak akarları: Ev hayvanlarının kulaklarına giren akarlar çubuğa sarılı pamuğa (Q-tips) damlatılan tıbbi nane yağının kulağa tatbik edilmesiyle kaçırtılabilir.
Parazitler: Barsak parazitlerine karşı kenopod yağı kullanılır. ABD’de alınan bir patentte şu yağlar yer alır: Ökaliptus yağı, kajeput yağı (Melaleuca cajeputi), limon otu yağı, çöp karanfil yağı, tıbbi nane yağı, piperonil butoksit. Bu karışım dıştan sürülerek harici parazitlere karşı kullanılır.
İnsan parazitleri (Giardia duodenalis ve Trichomonas vaginalis) ile balık paraziti (Hexamita inflata)ya karşı lavanta yağı etkilidir. Barsak parazitlerine karşı pelin otu yağları etkili bulunmuştur. Balıklarda görülen enfeksiyonlara karşı kekik yağının etkili olduğu gösterilmiştir.
Baş biti, uyuz ve barsak parazitlerine karşı %86 karvakrol içeren kekik yağı etkilidir. Kekik yağı bu amaçla sabun ve şampuanlara katılabilir veya zeytin yağında seyreltilerek dıştan sürülebilir. Seyreltilmiş yağ dil altına sürülerek suyla geçen barsak parazitlerine karşı kullanılabilir.
Sedir ve çam yağları yumuşakçalara karşı etkili bulunmuştur.
Hayvan yemlerine katılan uçucu yağlar
Uçucu yağlar iştah açıcı, sindirim salgılarını arttırıcı, antimikrobik ve antioksidan özelliklerinden ötürü tavuk yemlerine karıştırılmaktadır. 2006 yılı başından itibaren Avrupa Birliği ülkelerinde hayvan yemlerine antibiyotik katılması yasaklandığı için uçucu yağlar alternatif ürünler olarak öne çıkmıştır. Ancak kullanılacak dozlar çok kritiktir. Fazlasında yemin hayvan tarafından reddedilmesi riski vardır.
Kekik yağının ana bileşiği karvakrol adlı monoterpen fenol güçlü antimikrobik etkilere sahiptir. Kekik yağı içeren uçucu yağ formüllerinin katıldığı yemlerin piliçlerde ölüm oranını azalttığı, kesim süresini kısalttığı, et ağırlığını arttırdığı, yumurtalık tavuklarda ise yumurta verimini olumlu etkilediği, yumurta ağırlığını ortalama 1 gram arttırdığı gösterilmiştir. Kekikle beslenen hayvanların etlerinin buzdolabında saklama sürelerinin de uzadığı gösterilmiştir.
Domuzlarla da benzer sonuçlar alınmıştır.
Veterinerlikte tedavi amacıyla kullanılan uçucu yağlar
Genellikle, insan hastalıkları için kullanılan uçucu yağlar hayvanlar için de önerilmektedir.
Fesleğen yağı hayvanlarda öksürük kesici olarak kullanılır. Hayvanlarda ağız kokusunu önlemek için dişleri bir çorba kaşığı yemek sodası ile karıştırılmış birer damla çöp karanfil ve anason yağı ile fırçalanır. Lavanta, mürrüsafi ve çöp karanfil yağları tek olarak da aynı şekilde kullanılabilir.
Yara, apse ve yanıklar için lavanta, kekik ve çay ağacı yağları haricen uygulanır. Ev hayvanlarında kulak ağrısı için bir tatlı kaşığı üzüm çekirdeği yağı veya zeytin yağında çözülmüş birer damla lavanta, papatya ve çay ağacı yağından damlatılarak iyi sonuç alınabilir.
Büyükbaş hayvanların tırnak yaraları 100 ml zeytin yağında çözülmüş 10 damla papatya yağı, 15 damla kekik yağı ve 5 damla oğulotu yağı ile sıcak kompres yapılarak iyileştirilebilir.
Atların barsak kurtları için yemlerine 3-4 damla kekik ve solucan otu yağı katılır. Sığır ve keçilerin yemlerine oğulotu yağı katılarak süt verimi arttırılabilir. Anadolu’da yabani anason türleri hayvanlarda süt verimini arttırmak için kullanılmaktadır.
Atları sakinleştirmek için yemlerine papatya yağı katılır. Genç fillerin zatürresi Lippia javanica yağı ile iyileştirilmiştir. Gül ve ayvadana yağı yalayan eşeklerin hislendikleri gözlenmiştir.
At yaralarının tedavisi için ayvadana yağı; kaşıntıları için tıbbi nane yağı kullanılır. Cildin yangılı hallerinde papatya ve ayvadana yağları dıştan sürülerek kullanılır. Mentol böcek kovucu olarak kullanıldığı gibi, losyon halinde kaşıntıyı gidermek ve bacakları serinletmek için kullanılır.
Zorla ayrılıp tekrar bir araya getirilen inek gruplarında huzursuzluk ve şiddet gözlenir. Birkaç gün gözlenen bu durum hayvanları strese sokar ve süt üretimini düşürür. Bu durum hayvanların üzerine anason yağı sıkılarak önlenmiştir. Pek çok yağ denenmesine rağmen sadece anason yağı etki göstermiştir.
Bu kısa makalede bitkilerden elde edilen uçucu yağların hayvanlar üzerindeki etkilerini derlemeye çalıştım. Umarım konuya ilgi duyanların hoşuna gider.
